Comics και εκπαίδευση

Τα comics, σύμφωνα με πολλούς θεωρητικούς, αλλά και εκπαιδευτικούς, δε διηγούνται μόνο τις ιστορίες πλασμάτων με υπερφυσικές δυνάμεις, αλλά έχουν και τα ίδια την υπερφυσική δύναμη να μεταφέρουν γνώση. Η σχέση τους με το εκπαιδευτικό περιβάλλον ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’40. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνα της εποχής, το 95% των παιδιών ηλικίας 8-14 και το 65% των ηλικίας 15-18 διάβαζαν comics4. Το γεγονός αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο από την ακαδημαϊκή κοινότητα, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει ένας διάλογος σχετικά με τον εκπαιδευτικό ρόλο των comics. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Pittsburgh, W.W. D. Sones, αναφέρει ότι από το 1935 έως το 1944 “τα comics αποτέλεσαν θέμα σε πάνω από 100 κριτικά άρθρα σε εκπαιδευτικά περιοδικά”5. Από την περίοδο εκείνη και έπειτα, τα comics εισβάλλουν στις σχολικές και πανεπιστημιακές τάξεις και ο αντίκτυπος είναι τόσο μεγάλος, που η Journal of Educational Sociology6 αφιερώνει ολόκληρο τον τόμο εκείνης της χρονιάς στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Οι εκπαιδευτικοί χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα, υποστηρίζοντας ή αμφισβητώντας τη χρήση των comics ως εκπαιδευτικό εργαλείο. Από τη μία, η διευθύνουσα της Αμερικανικής Ένωσης Μελέτης του Παιδιού, Sidonie Gruenberg, τάχθηκε υπέρ αυτής της μεθόδου, λέγοντας χαρακτηριστικά, “Δεν υπάρχει σχεδόν κανένα θέμα το οποίο να μην μπορεί να παρουσιαστεί μέσα από το συγκεκριμένο Μέσο”7. Από την άλλη πλευρά, ο Fredric Wertham αποτέλεσε τον ισχυρότερο πολέμιο και με το βιβλίο του, Seduction of The Innocent, κατάφερε να πείσει το αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα ότι τα comics είναι επιζήμια για τα παιδιά.

Τα comics δεν εμφανίστηκαν ξανά στα χέρια των καθηγητών μέχρι και το 1970 και από τότε ξεκίνησε μια περίοδος ευρείας αποδοχής του ρόλου των comics ως εκπαιδευτικών εργαλείων, με αποκορύφωμα την έκδοση του Maus από τον Art Spiegelman, του πρώτου graphic novel που κέρδισε βραβείο Pulitzer το 1992. Από τότε μέχρι και σήμερα, όλο και περισσότεροι δάσκαλοι και ακαδημαϊκοί χρησιμοποιούν τα comics, στις σχολικές και πανεπιστημιακές αίθουσες, ενώ παράλληλα, πληθαίνουν και τα εγχειρίδια για το διδακτικό ρόλο τους.

Ποιά είναι, όμως, τα στοιχεία εκείνα, που καταστούν τα comics αποτελεσματικά εκπαιδευτικά εργαλεία; Σε έρευνα που διεξήχθη από τον Hutchinson, μόλις το 1949, το 79% των καθηγητών υποστήριξαν ότι τα comics αποτελούν ισχυρό κίνητρο για μάθηση, ενώ επίσης το 79% είπαν ότι η χρήση τους στην εκπαίδευση αύξησε την ατομική συμμετοχή8.

Παράλληλα, τα comics παρουσιάζουν, ενδεχομένως, ένα πλεονέκτημα συγκριτικά με άλλες διδακτικές μεθόδους, αφού βασίζονται κυρίως στη δύναμη της εικόνας. Σύμφωνα με τον Versaci “δημιουργούν ένα ανθρώπινο πρόσωπο για κάθε θέμα”9, με αποτέλεσμα να το καθιστούν πιο προσιτό. Επιπλέον, το γεγονός ότι η ανάγνωση ενός comic είναι μια σύνθετη διαδικασία ταυτόχρονης πρόσληψης εικόνων και λέξεων, εκπαιδεύει τα παιδιά στην αποκωδικοποίηση και επανα-κωδικοποίηση οπτικών μηνυμάτων, καθώς και στην ικανότητα να σκέφτονται συνθετικά.

Ένα επιπλέον στοιχείο που θα πρέπει να αναφέρουμε, είναι η δυνατότητα συμμετοχής του αναγνώστη κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης ενός comic. Το gutter, το κενό, δηλαδή, ανάμεσα στα καρέ, επιτρέπει στον καθένα από εμάς να πλάσει μια ιστορία, μέσα στην ίδια την ιστορία.

Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε τη σημασία της αφήγησης στην εκπαιδευτική διαδικασία. Σύμφωνα με έρευνες, αλλά και εμπειρικές παρατηρήσεις, η πληροφορία που τοποθετείται μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αφήγησης, απορροφάται και μένει πολύ πιο εύκολα στη μνήμη κάποιου, πόσο μάλλον όταν τοποθετείται στο πλαίσιο μιας εικονογραφημένης αφήγησης.

Η δυναμική της γλώσσας των comics μπορεί να αποτελέσει ένα ουσιαστικό κίνητρο και ταυτόχρονα ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό εργαλείο, που θα αντικαταστήσει το «πρέπει να διαβάσω, να ψάξω, να μάθω» των μαθητών, με το «θέλω να διαβάσω, να ψάξω, να μάθω». Η αποκωδικοποίηση των μηχανισμών του Μέσου, η δυνατότητα συμμετοχής και παρέμβασης κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, το σπάσιμο των όποιων πολιτιστικών και γλωσσικών διαφορών (μέσα από τη δύναμη της εικόνας), η προσέγγιση «δύσκολων» θεμάτων (ρατσισμός, πόλεμος, μετανάστευση κ.λπ.), η ανάπτυξη της κριτικής και συνθετικής σκέψης, η εισαγωγή της δημιουργικότητας στις σχολικές τάξεις, η άντληση πλούτου πληροφοριών και, κυρίως, η παρακίνηση για εμπλουτισμό αυτών των πληροφοριών, αποτελούν μερικά από τα στοιχεία που μπορούν να προφέρουν τα comics στο σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Sugata Mitra, εμπνευστής του πειράματος Hole in the Wall, “Αν τα παιδιά ενδιαφερθούν, η εκπαίδευση προκύπτει αυθόρμητα”.

Σε αυτό το σημείο, εύλογα θα προκύψει το ερώτημα, πώς ακριβώς μπορούν να ενταχθούν τα comics στην εκπαιδευτική διαδικασία; Πώς μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν οι δάσκαλοι, προκειμένου να εμπνεύσουν, στους μαθητές τους, αίσθημα περιέργειας και εξερεύνησης; Τα comics μπορούν να αποτελέσουν ένα είδος υπερσυνδέσμου (link), που αφενός θα συνδέσει τη γνώση με πιο άμεσα ενδιαφέροντα των μαθητών, χρησιμοποιώντας έναν οικείο τρόπο για αυτούς (εικόνες και λέξεις) και αφετέρου, θα τους στρέψει το βλέμμα προς θέματα που οι ίδιοι θα ενδιαφερθούν να αναζητήσουν.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα το Maus του Art Spiegelman. Ο δημιουργός, χρησιμοποιώντας την αλληγορία (Εβραίοι-ποντίκια, Γερμανοί-γάτες) αφηγείται με απόλυτη νηφαλιότητα μια προσωπική ιστορία – την ιστορία του πατέρα του, επιζήσαντα από στρατόπεδο συγκέντρωσης – η οποία κλείνει μέσα της όλα τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής. Πόσο πιο εύκολο είναι, για μια τάξη, να κατανοήσει το μέγεθος και τις συνέπειες αυτού του ιστορικού γεγονότος και παράλληλα να δημιουργηθούν τα ερεθίσματα για επιπλέον διερεύνηση ιστορικών και άλλων στοιχείων; Το ίδιο και με το Logicomix των Απόστολου. Δοξιάδη και Αλέκου Παπαδάτου. Πόσο πιο εύκολο είναι, για μια τάξη, να μάθει και στη συνέχεια να αναζητήσει πληροφορίες για μεγάλους μαθηματικούς; Αντίστοιχα και με το Photographer του Emmanuel Guibert. Πόσο πιο εύκολο είναι, για μια τάξη, να μάθει και να αντιληφθεί την αξία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, διαβάζοντας ένα comic που περιγράφει μια αποστολή των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, στο Αφγανιστάν, το 1986;

Παράλληλα, μέσα από τη δημιουργία comics, την απελευθέρωση, δηλαδή, του φαντασιακού, αλλά και του συγκινησιακού κόσμου του παιδιού, προκύπτει και μια αντίστροφη διαδικασία μάθησης: Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να δουν πιο καθαρά ποια είναι τα θέματα που απασχολούν τα ίδια τα παιδιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το comic που έφτιαξε ένας μαθητής δημοτικού στο πλαίσιο του προγράμματος Βιβλιοπαιχνίδια, που πραγματοποιήθηκε από την Comicdom Press και το ΕΚΕΒΙ, στο οποίο εξέφραζε την αγωνία του για το αν θα τον αποδεχτούν οι συμμαθητές του, καθώς ήταν αλλοδαπός, όπως επίσης το comic άλλου μικρού μαθήτη, με τίτλο “Ή χασάπης, ή μπακάλης”, με θέμα την οικονομική κρίση, το οποίο δημιουργήθηκε στο πλαίσιο των εργαστηρίων της Comicdom Press, Γράφοντας με Εικόνες, στο Μουσείο Ηρακλειδών.

Η πρακτική εφαρμογή επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Το Comic Book Project10 αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα. Το Center for Educational Pathways11, σε συνεργασία με την εκδοτική εταιρεία Dark Horse Comics, δημιούργησαν μια μαθησιακή πλατφόρμα, βασισμένη στα comics, καλώντας τα παιδιά να γράψουν, να σχεδιάσουν, ακόμη και να εκδώσουν τις δικές τους ιστορίες. Όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοι της πρωτοβουλίας, “Το Comic Book Project βάζει τα παιδιά στο ρόλο του δημιουργού, αντί να τα αντιμετωπίζει ως απλούς αποδέκτες της πληροφορίας. Τα παιδιά γράφουν και ζωγραφίζουν για τις δικές τους εμπειρίες και ενδιαφέροντα, και με αυτό τον τρόπο έρχονται πιο κοντά στη μαθησιακή διαδικασία, ενώ παράλληλα βρίσκουν κίνητρο για να επιτύχουν στο σχολείο, μετά το σχολείο, στη ζωή”.

Αρκετοί είναι εκείνοι που μένουν μόνο στο προφανές και επιφανειακό αποτέλεσμα της χρήσης των comics μέσα στην τάξη. Αναμφισβήτητα, η «εικονογράφηση» της διδακτέας ύλης και η δημιουργία υλικού πιο «φιλικού» στα μάτια των μαθητών, είναι από μόνη της ένα σημαντικό στοιχείο. Όμως δεν αρκεί αυτό. Σημασία δεν έχει η προσφορά του ίδιου μοντέλου, ελαφρώς ανανεωμένου, αλλά η ουσιαστική αλλαγή του. Δεν προτείνουμε, λοιπόν, τα comics ως «διακοσμητικό στοιχείο» των διδακτικών εγχειριδίων, αλλά ως μια ουσιαστική καινοτομία, που θα συμβάλει στην ενθάρρυνση της αναζήτησης της γνώσης.